چالش های مدیریت آب در استان همدان - وبلاگ همسفر

به گزارش وبلاگ همسفر، ایران در گذشته با برخورداری از نظامی قدرتمندی برای مدیریت منابع، مقرراتی محکم و راسخ، روش های نظاممند و سازوکار های بازار، به خوبی منابع آبی متغیر خود را مدیریت نموده و توانسته بر این فشار ها غلبه کند.

گروه دانشگاه وبلاگ همسفر، دکتر لیلا زلیخایی؛ یکی از مهمترین چالش های آب در بخش کشاورزی تاثیر عوامل فشار است که به طور منفی بر مدیریت پایدار آب در بخش کشاورزی تاثیرگذار است. این عوامل بر منابع آبی موجود در بخش کشاورزی فشار آورده و در صورت عدم توجه، موجب ناپایداری این منابع خواهد شد. تحلیل فشارهای موجود در زیست بوم های آبی باعث ایجاد بینشی عمیق تر و دقیق تر از دلایل ناپایداری این زیست بوم ها شده و در اتخاذ راهبردهای مدیریتی بسیار یاری نماینده خواهد بود. نتایج نشان داد که خشکی ذاتی اقلیم ایران مهمترین عامل فشار در بخش کشاورزی به شمار میرود و در چنین اقلیمی کمبود منابع آبی امری طبیعی محسوب میشود. ایران در گذشته با برخورداری از نظامی قدرتمندی برای مدیریت منابع، مقرراتی محکم و راسخ، روش های نظاممند و سازوکارهای بازار، به خوبی منابع آبی متغیر خود را مدیریت نموده و توانسته بر این فشارها غلبه کند.

اما در حال حاضر توجه به این واقعیت که ایران از اقلیمی خشک برخوردار است، کمرنگ شده است. تامین امنیت غذایی برای جمعیت در حال رشد از دیگر عوامل فشار بر منابع آبی محدود میباشد. در این راستا، اصلاح جدی در توزیع مکانی جمعیت و کاهش مصرف سرانه آب، بازنگری اساسی در قوانین به منظور برقراری توازن در توزیع فرصت ها و خدمات باید مورد توجه قرار گیرد. از این رو، توجه دولت مردان و برنامه ریزان باید به تثبیت و حفظ جمعیت ساکن در منطقه ها روستایی معطوف شود و به این باور برسند که هر کوتاهی در این مهم به توزیع ناهمگون جمعیت منجر خواهد شد. لذا باید به این نکته توجه داشت که هر برنامه یا طرحی باید متناسب با این محدودیت ها و فشارها تدوین شود.

یکی دیگر از چالش های مدیریت پایدار آب در بخش کشاورزی، سیاست قیمت گذاری آب است که به وسیله تاثیر در رفتار مصرف نماینده امکان استفاده پایدار از آب را فراهم میآورد. اگرچه اجرای درست این سیاست میتواند از هدررفت آب و استفاده ناکارآمد از آن جلوگیری کند اما افزایش قیمت آن احتمالا منجر به تغییر الگوی کشت کشاورزان میشود و آن ها کشت محصولاتی با نیاز آبی کمتر را جایگزین خواهند کرد. از آنجایی که قیمت این محصولات در بازار کمتر از محصولات پرآببری مانند سیب زمینی یا هندوانه است بر عایدی کشاورز تاثیر منفی خواهد گذاشت. از طرف دیگر، افزایش قیمت آب منجر به افزایش هزینه های فراوری کشاورز شده و بنابراین سود و عایدی وی به طور معنی داری کاهش پیدا نموده و منافع رفاهی او کمتر میشود. از این رو، برای دستیابی به نتایج مطلوب از سیاست قیمت گذاری آب بهتر است از سایر ابزارهای سیاستی مانند ارائه خدمات گوناگون به وسیله جهاد کشاورزی به بهره برداران رعایت نماینده الگوی کشت پیشنهادی (مثل یارانه کود، بخشیدن حق النظاره آب، معین قیمت تضمینی مناسب و غیره) برای جبران عایدی بهره برداران استفاده شود.

چالش بعدی در زمینه مدیریت پایدار منابع آبی به ویژه در بخش کشاورزی به عدم مشارکت بهره برداران و ذی نفعان مربوط است. هر چند در اسناد و برنامه های بالادستی بر مشارکت کشاورزان در مدیریت منابع آب تاکید میشود اما به واقع در سیاستگذاری ها و برنامه ها مکانیزمی برای این امر در نظر گرفته نم یشود و اراده ای نیز برای تحقق آن وجود ندارد. ایجاد و تقویت تشکل های آب بران می تواند یکی از مکانیزم های موثر در جهت مشارکت فعال کشاورزان در بحث مدیریت آب باشد. یکی از مسائل عمدهی استان همدان در این زمینه، توجه نداشتن به ظرفیت ها و توانمندی های بالقوه این تشکل ها در مدیریت پایدار منابع آبی است؛ به طوری که در استان به ازای هر 100 روستا تنها 49/1 تشکل آب بران وجود دارد و در حدود 5/5 درصد از کشاورزان عضو تشکل های آب بران هستند. بنابراین میتوان با حمایت از این تشکل ها، مکانیزم مشارکت کشاورزان در بحث مدیریت پایدار آب را فراهم نمود.

دیگر چالش حوزه آب کشاورزی در استان همدان به نحوهی بهره برداری کشاورزان از سیستم های آبیاری نوین بر می شود. اغلب کشاورزان اطلاعات اندکی در خصوص روش های تازه آبیاری و نحوهی بهره برداری صحیح از آن، دارند و معمولا بدون توجه به دستورالعمل بهره برداری طراح، اقدام به آبیاری محصول خود می نمایند؛ لذا، در عمل راندمان آبیاری کاهش پیدا نموده و موجب هدررفت منابع آبی میشود. در این زمینه انجام پژوهش های علمی در زمینه نیازسنجی های آموزشی برای بهره برداران سیستم های آبیاری تحتفشار علاوه بر توانمندسازی کشاورزان در بهره برداری از این سیستم ها، میتواند مسئولان را از آزمون و خطاهای پرهزینه مصون داشته و به اعتماد سازی و ایجاد باور به اثر بخش بودن آموزش ها منجر شود.

آموزش هایی که در حال حاضر به کشاورزان در زمینه چگونگی بهره برداری از سیستم های آبیاری و منابع آبی داده میشود، مقطعی و کوتاه مدت بوده و تداوم ندارند. در حالیکه کشاورز در تمامی مراحل کاشت، داشت و برداشت محصول به مشاوره و هدایت نیاز دارد و بایست گام به گام هدایت های مورد نیاز را دریافت کند. لذا، آموزش کشاورزان (به ویژه در زمینه مدیریت آب) باید فرآیندی دائمی، پویا و مستمر باشد تا به افزایش دانش و آگاهی آنها منجر شود.

متاسفانه ضایعات محصولات کشاورزی یکی از چالش های عمده این بخش محسوب میشود که موجب هدررفت بخش اعظمی از منابع آبی میشود. استان همدان نیز از این مشکل مستثنا نبوده و از آن رنج می برد. در استان همدان یکی از عواملی که تاثیر بسزایی در افزایش ضایعات محصول به ویژه گندم دارد مربوط به، تنظیم نبودن دستگاه کمباین است. به علت طولانی بودن زمان برداشت گندم از جنوب کشور تا منطقه ها سردسیری مثل همدان، کمباین ها 3 تا 4 ماه در حال کار بوده و زمانی که وارد استان میشوند از حالت تنظیم خارج شده و بعضی قطعات داخلی دستگاه نیز فرسوده میشوند و نیاز به تعویض دارند. ولی چون مجالی برای تعمیر و تنظیم کردن کمباین وجود ندارد، با همان شرایط سابق اقدام به برداشت محصول مینمایند. همین امر تبعات مختلفی مانند ریزش محصول در مزرعه را در پی دارد.

در بیشتر مواقع، تنظیمات جزئی در کمباین، به طور تاثیرگذاری باعث افزایش محصول برداشت شده میشود. افزون بر این، نبود راننده کمباین ماهر، استفاده نامناسب از کمباین با سرعت های مختلف در مزرعه، عدم توجه به زمان مناسب برداشت، رطوبت محصول، رطوبت هوا، شرایط پستی و بلندی زمین و غیره از دیگر دلایل ریزش محصول و افزایش ضایعات است که گاهی 10 تا 15 درصد ریزش به همراه دارد. رعایت نکات ذکر شده بر عهده ی کشاورزانی است که باید از تجربه و دانش کافی در مدیریت عملیات برداشت برخودار باشند.

از دیگر چالش های بحث مدیریت آب در بخش کشاورزی، نحوه نگرش بهره برداران و ذی نفعان منابع آبی است. بهره برداران کشاورز به علت نگرش ها و باوری های غلطشان و از سوی دیگر به علت مشاع بودن چاه های کشاورزی، حتی به هنگام بارندگی شدید نیز اقدام به استخراج منابع آب زیرزمینی مینمایند و معتقدند که باید سهم آب خود را استفاده نمایند در حالی که در چنین شرایطی نیازی به آبیاری مزرعه وجود ندارد. از این رو، کوشش برای فرهنگسازی در میان کشاورزان و تغییر نگرش و دیدگاه های آنها نسبت به اهمیت و محدودیت این منابع ارزشمند احساس میشود. چالش عمدهی دیگر در این زمینه به نحوهی بهره برداری از کانال های انتقال آب مربوط است. در استان همدان، بخش قابل توجهی از کانال های انتقال آب، خاکی و فاقد پوشش بوده و آب های سطحی به وسیله همین کانال ها وارد مزراع میشود. بنابراین، در طی راستا انتقال، میزان زیادی از آن به صورت تبخیر و نفوذ عمقی هدر میرود. با پوششدار کردن راستاهای انتقال، آب بیشتری در دسترس کشاورزان قرار گرفته و برداشت از منابع آب زیرزمینی کاهش پیدا خواهد کرد. در همین زمینه پیشنهاد میشود سازمان جهاد کشاورزی و شرکت آب منطق های استان در راستای یکپارچه سازی تصمیمات و با نگاه کلنگر، این اقدام مهم را با همکاری و تعامل با یکدیگر به خاتمه برسانند.

توسعه کشت های گلخانه ای یکی از راه حل های مهمی است که میتواند به مدیریت پایدار آب در بخش کشاورزی یاری کند. اما شواهد و آمار نشان میدهد این روش کشت به طور جدی در استان توسعه پیدا ننموده و نتوانسته تاثیری بر مدیریت پایدار آب در بخش کشاورزی داشته باشد. مطابق با آمارها بخش ناچیزی از اراضی آبی استان (چیزی در حدود 03/0 درصد) تحت پوشش کشت های گلخانه ای واقع شده است و هنوز جای کار در این زمینه بسیار زیاد است. به علت اقلیم سرد استان همدان چالش های زیادی در بهره برداری از کشتهای گلخانه ای وجود دارد و دولت باید با اعطای تسهیلات ویژه از این نوع کشت حمایت نماید.

دکتر لیلا زلیخایی - عضو هسته هسته تخصصی شمسا همدان

انتشار یادداشت های دانشجویی به معنای تأیید تمامی محتوای آن به وسیله وبلاگ همسفر نیست و صرفاً منعکس نماینده نظرات گروه ها و فعالین دانشجویی است.